Τζων ΚΑΛΕΦ-ΕΖΡΑ, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων:ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΣΕ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΠΑΘΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Από:Γιώργος Γκόντζος([email protected])—- O Τζων ΚΑΛΕΦ-ΕΖΡΑ, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με αφορμή συνεντεύξεις (Β.Ελιέζερ-δημοσιογράφος,Εσσάμ Αλαντάση -εκπρόσωπος Παλαιστινιακής Αρχής στην Ήπειρο), απόψεις ακροατών , ανάγνωση διαφόρων κειμένων κ.ο.κ , στην εκπομπή “ό,τι πεις εσύ”, ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση και απέστειλε το ακόλουθο κείμενο , μετά και από μια ενδιαφέρουσα συζήτηση, μετά το τέλος της χτεσινής εκπομπής για μια σειρά θέματα ,ιστορικά και επίκαιρα.

Ευχαριστώ και για την συνομιλία και για την αποστολή του κειμένου.

ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΣΕ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΠΑΘΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Με αφορμή την πρόσφατη σειρά εκπομπών στο Δημοτικό Ραδιόφωνο Ιωαννίνων με τίτλο «Ό,τι πεις εσύ» του δημοσιογράφου κ. Γιώργου Γκόντζου για το τι συμβαίνει σήμερα στη Μέση Ανατολή, επιτρέψτε μου να υπενθυμίσω, αναγκαστικά σε συντομία, ορισμένα, πιθανώς ξεχασμένα ιστορικά στοιχεία, τα οποία μπορεί να διαφωτίσουν τα γεγονότα.

Ιστορικό υπόβαθρο: Τα πρόσφατα γεγονότα αποτελούν τμήμα ενός δυσεπίλυτου προβλήματος που η αρχή του ανάγεται από πολλούς ιστορικούς στην εποχή της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.  Η βρετανική κατοχή που ακολούθησε. προώθησε ποικιλότροπα τα μίση ανάμεσα στις θρησκευτικές κοινότητες της περιοχής,ως το 1948  όταν αποχώρησαν από αυτήν τα βρετανικά στρατεύματα από την περιοχή.

Στο μεγαλύτερο τμήμα των εδαφών που κατείχε η Βρετανική Αυτοκρατορία  δημιουργήθηκε το 1946 το Χασεμιτικό Βασίλειο της Υπεριορδανίας. Μετά από ένα χρόνο, στις 29 Νοεμβρίου 1947, η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) αποφάσισε να χωρίσει την εναπομείνασα παράκτια λωρίδα σε τρία τμήματα, δυο υπό Αραβική διοίκηση (Δυτική Όχθη και Λωρίδα της Γάζας) και ένα ανάμεσα τους υπό Εβραϊκή ή Ισραηλιτική (με την πολιτιστική διάσταση όχι την θρησκευτική), θεωρώντας ότι δεν είναι πλέον δυνατή η συνύπαρξη τους σε ένα δημοκρατικό κράτος.

Η απόφαση διαμοιρασμού της περιοχής σε τέσσερα τμήματα και η δημιουργία σε ένα από αυτά ενός μη Μουσουλμανικού κράτους,δεν έγινε δεκτή από το σύνολο των Αραβικών χωρών επί της αρχής, και όχι με βάση την γεωγραφική του θέση στη Μέση Ανατολή ή την συνοριακή του γραμμή. Έτσι οι συνασπισμένοι στρατοί της Αιγύπτου, του Ιράκ,  του Λιβάνου, της Συρίας και Υπεριορδανίας(χώρες με τότε συνολικό πληθυσμό σαράντα εκατομμύρια) επιτέθηκαν υπό την διοίκηση Βρετανών και Γάλλων αξιωματικών στις 15 Μαΐου του 1948 στο λιλιπούτιο κράτος (εκεί κατοικούσαν εξακόσιοι χιλιάδες Εβραίοι)που ιδρύθηκε με βάση τις αποφάσεις του ΟΗΕ μόλις την προηγούμενη ημέρα,όταν αποχώρησαν και οι τελευταίοι Βρετανοί στρατιωτικοί από την περιοχή,σε συνέχεια της μακρόχρονης αντιιμπεριαλιστικής ένοπλης δράσης των Εβραίων κατοίκων της περιοχής.Αυτοί οι λίγοι,οι περισσότεροι ατσαλωμένοι επιζώντες του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη, όχι μόνο δεν διαλύθηκαν, αλλά κατατρόπωσαν στρατιωτικά τους εισβολείς, κάνοντας χρήση οπλισμού που αγοράσθηκε κυρίως από την Τσεχοσλοβακία με την συναίνεση της ΕΣΣΔ.

Οι πολεμικές συγκρούσεις του 1948-1949  είχαν συνέπεια την ντε φάκτο επαναχάραξη  των ορίων των ζωνών. Παρόλα αυτά,οι Αραβικές χώρεςμε τα αντιδημοκρατικά τους καθεστώτα συνέχισαν για πολλές δεκαετίες να μη αναγνωρίζουν το δικαίωμα ύπαρξης ενός κράτους στη Μέση Ανατολή στο οποίο η πλειοψηφία δεν είναι Μουσουλμάνοι, θέση που διακηρύττει επίσημα ακόμα και σήμερα μια χώρα του μέλος του ΟΗΕ, το Ιράν, παραβιάζοντας κατάφωρα βασικά άρθρα του Οργανισμού.

ΟιΆραβες ηγέτες της Δυτικής Όχθης ζήτησαν την ένωσή της με την Υπεριορδανία, η οποία μετά την ένωση μετονομάστηκε σε Χασεμιτικό Βασίλειο της Ιορδανίας. Η τέταρτη ζώνη, η Λωρίδα της Γάζας επιδικάσθηκε από τον ΟΗΕ στην Αίγυπτο. Η Ιορδανία έδωσε υπηκοότητα στους ‘Αραβες κατοίκους της Δυτικής Όχθης(η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων κατοίκων της είχαν ήδη διωχθεί από αυτήν). Αντίθετα, η Αίγυπτος δεν δέχθηκε την ενσωμάτωσή των κατοίκων της Λωρίδας της Γάζας  και κράτησε σε ομηρία τους κατοίκους της καθώς και όσους κατέφυγαν σε αυτήν λόγω των πολεμικών γεγονότων, δημιουργώντας ένα ιδιότυπο κράτος. Σχεδόν το σύνολο των κατοίκων της Λωρίδας βαφτίσθηκαν «πρόσφυγες», άρα άτομα τα οποία  στην πλειοψηφία τους δεν είναι απαραίτητο να εργάζονται παραγωγικά σε βάθος χρόνου και να δικαιούνται οικονομικής βοήθειας από τους διεθνείς οργανισμούς, όσα χρόνια και αν περάσουν.

Ο πόλεμος Ισραήλ – συνασπισμένων Αραβικών χωρών του 1967 με αφορμή απόσυρση  των στρατευμάτων του ΟΗΕ από τα σύνορα Αιγύπτου-Ισραήλ μετά από απαίτηση της Αιγύπτου, τον ναυτικό αποκλεισμό του νότιου Ισραήλ (κλείσιμο των στενών του Τιράν με συνεχιζόμενη απαγόρευση διάπλου της διώρυγας του Σουέζ από πλοία τα οποία είχαν προσεγγίσει ή θα προσέγγιζαν ισραηλινά λιμάνια)και την επιστράτευση που ξεκίνησαν στην Αίγυπτο έκαναν αναπόφευκτο έναν νέο  πόλεμο. Για τρίτη φορά κατατροπώθηκαν οι συνασπισμένοι στρατοί πολλών, γειτονικών και μη, αραβικών χωρών και καταλήφθηκε από το Ισραήλ εκτός των άλλων η Δυτική Όχθη (ως τότε τμήμα της Ιορδανίας) και η Λωρίδα της Γάζας, δημιουργώντας νέα κύματα προσφύγων.

Το προσφυγικό πρόβλημα: Ο πόλεμος του 1948 που ξεκίνησε με την μη αποδοχή των αποφάσεων του ΟΗΕ από τον Αραβικό κόσμο, δημιούργησε δυο ισομεγέθη κύματα προσφύγων, με περίπου 700.000 το καθένα, ένα από τα ισραηλινά εδάφη προς τα αραβικά και ένα αντίστροφο, το οποία αποσιωπάται συστηματικά. Με αυτόν τον τρόπο  το 1949 περίπου το 80% των κατοίκων του Ισραήλ ήταν Εβραίοι και υπόλοιποι Αραβες διαφόρων κατηγοριών (αυτοχαρακτηριζόμενοι ως Βεδουίνοι, Δρούζοι Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί, κ.λ.π.). Κάθε πρόσφυγας πολέμου είναι εξορισμού θύμα.Η διαφορετική όμως αντιμετώπιση των προσφύγων στις χώρες υποδοχής τους σε αυτήν την περίπτωση άτυπης ανταλλαγής πληθυσμών θεωρείται ως μια από τις κύριες αιτίες της σημερινής κατάστασης.

Οι πρόσφυγες από τις Αραβικές χώρες και το Ιράν, αν και διέφεραν έντονα κοινωνικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά από την πλειοψηφία των Εβραίων που κατοικούσαν στη νέα τους παρτίδα και είχαν κυρίως Ευρωπαϊκές ρίζες,ενσωματώθηκαν στο νεότευκτο κράτος με πελώριες θυσίες, χωρίς να τους δοθεί βοήθεια από τους Διεθνείς Οργανισμούς. Μάλιστα κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 οι γεννημένοι στις Μουσουλμανικές χώρες Εβραίοι και τα παιδιά τους αποτελούσαν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα στο Ισραήλ, όχι όμως και την ισχυρότερη.

 Από την άλλη πλευρά, οι κάτοικοι της Δυτικής Όχθης καθώς και οι πρόσφυγες στην υπόλοιπη Ιορδανία έγιναν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Η συντριπτική πλειοψηφία τους περιθωριοποιήθηκε από τα «αδέλφια τους» σε προσφυγικά στρατόπεδα ζώντας με επιδόματα της διεθνούς κοινότητας και ακραίων εθνικιστικών κύκλων. Ένα μεγάλο ποσοστό των παιδιών που μεγάλωσαν στα στρατόπεδα γαλουχήθηκαν με το μίσος προς τους ισραηλινούς εβραϊκού θρησκεύματος και για τους ανά τον κόσμο Εβραίους εξαπολύοντας ενάντιά τους, όταν έβρισκαν ευκαιρία κάποιοι από αυτούς,τρομοκρατικές επιθέσεις (π.χ. στο αεροδρόμιο Ελληνικού, σε πλοίο με τουρίστες στον Αργοσαρωνικό).

Όταν τα Αραβικά κράτη που φιλοξενούσαν ως ξένους «τα αδέλφια τους» για τα οποία κόπτονταν ότι πολεμούσαν, αισθάνθηκαν ότι κινδυνεύουν από την δράση τους, στράφηκαν ενάντιά τους. Τυπικά παραδείγματα ήταν το 1970-1971 το λουτρό αίματος από τις Ιορδανικές ένοπλες δυνάμεις των προσφύγων που είχαν γίνει “κράτος εν κράτει” στην Ιορδανία (συχνά η περίοδος αυτή  αναφέρεται ως Μαύρος Σεπτέμβρης) και  αργότερα το αντίστοιχο λουτρό αίματος από ορισμένους Λιβανέζους Χριστιανούς, όπως η σφαγή χιλιάδων προσφύγων από Φαλαγγίτες στους καταυλισμούς Σάμπρα και Σατίλα το 1982. Η τελευταία σφαγή, αν και ήταν καθαρά ενδοαραβική υπόθεση, χρεώθηκε από πολλούς στο Ισραήλ κατηγορώντας το ότι δεν έσωσε αυτούς που ήθελαν τον αφανισμό του από τα «αδέλφια τους» που τους φιλοξενούσαν.

Οι προσπάθειες ειρήνευσης και δυναμιτισμού τους: Σε μια προσπάθεια δημιουργίας δυο κρατών που θα ζουν ειρηνικά με αναγνώριση του δικαιώματος ύπαρξης ενός δίπλα στο άλλο υπογράφηκαν ορισμένες συμφωνίες μεταξύ της Παλαιστινιακής Αρχής και του Ισραήλ. Πιθανώς η σημαντικότερηήταν αυτή που υπογράφηκε το 1993 στο Όσλοτης Νορβηγίας. Οι συμφωνίες αυτές ουδέποτε έγιναν δεκτές από ένα τμήμα των Παλαιστινίωνπου ήρθαν σε σύγκρουση με την διεθνώς αναγνωρισμένη ηγεσία τους. Η πλειοψηφία τους συσπειρώθηκε σε ακροδεξιές οργανώσεις όπως η Χαμάς, η Ισλαμική Τζιχάντ (έχουν κύρια βάση την Λωρίδα της Γάζας) και η Χεζμπολάχ (με κύρια βάση στο Λίβανο). Οι οργανώσεις αυτές διαχρονικά δυναμιτίζουν κάθε προσπάθεια συνεννόησης, αξιώνοντας τον πλήρη έλεγχο της περιοχής με εξαφάνιση του Ισραήλ από προσώπου γης.Για αυτό το σκοπό χρηματοδοτούνται πλουσιοπάροχα κυρίως από ορισμένες πλούσιες αραβικές χώρες μακριά από την περιοχή (επίσημα ή μέσω ιδιωτών)  όπως το Κατάρ, από την Τουρκία και το μακρινό Ιράν. Η χρηματοδότηση που παίρνουν με επίφαση την ανθρωπιστική βοήθεια, χρησιμοποιείται  εκτός από την αγορά όπλων και την στρατιωτική εκπαίδευση και δράση, για την υποκατάσταση της Παλαιστινιακής Αρχής στην παροχή υπηρεσιών υγείας και κοινωνικών παροχών επιλεκτικά στους θιασώτες των οργανώσεων, στην παιδεία-μίσουςγια τον διαφορετικό καθώς και για τη φίμωση,ενίοτε και την φυσική εξόντωση, όποιου έχει διαφορετική γνώμη,ώστε να διαιωνίζεται η κατάσταση.

Με βάση τις συμφωνίες του ‘Οσλο,η Δυτική Όχθη χωρίσθηκε προσωρινά σε τρεις περιοχές με διαφορετική μορφή διοίκησης η κάθε μια, μια υπό τον απόλυτο έλεγχο της Παλαιστινιακής Αρχής, μια του Ισραήλ και μια με μικτό έλεγχο.  Η διαδικασία αυτή στην ουσία «πάγωσε» κυρίως λόγω αδυναμίας της Παλαιστινιακής Αρχής να επιβληθεί στους εν δυνάμει υπηκόους της, κυρίως μετά τον θάνατο το 2004 του ιστορικού της ηγέτη Γιασέρ Αραφάτ.Για παράδειγμα, το 2005 το Ισραήλ αποφάσισε μονομερώς και με μεγάλο κόστος, οικονομικό και πολιτικό,και απομάκρυνε βίαια τους πολίτες του που ζούσαν στη Λωρίδα της Γάζας και την παρέδωσε στην Παλαιστινιακή Αρχή χάριν της ειρηνικής συνύπαρξης. Όμως κατά την επόμενη διετία ξέσπασε ένας πολύνεκρος εμφύλιος πόλεμος μεταξύ της Παλαιστινιακής Αρχής και της Χαμάς, με κύριο μέτωπο συγκρούσεων την Λωρίδα. Με αυτόν το τρόπο ο πλήρης έλεγχος της Λωρίδας της Γάζας πέρασε από την Παλαιστινιακή Αρχή στην οποία παραδόθηκε στις οργανώσεις οι οποίες αντιτίθενται όχι μόνο στις συμφωνίες που είχαν υπογράψει εκπρόσωποι του λαού τους, αλλά και την ύπαρξη του κράτους τους Ισραήλ. Η εμπειρία της Λωρίδας της Γάζας ενδυνάμωσε τις φωνές όσων ισχυρίζονται ότι η πλήρης αποχώρηση των ισραηλινών από την Δυτική Όχθη θα είναι αυτοκτονία για το Ισραήλ, γιατί την διοίκησή της θα την πάρουν οργανώσεις όπως η Χαμάς, άρα απαιτείται ισχυρή ισραηλινή παρουσία σε αυτήν.

Ο φαύλος κύκλος:Η δράση της Χαμάς και η αντίδραση του Ισραήλ οδήγησαν σε ένα φαύλο κύκλο με περιοδικές κορυφώσεις και θύματα πολλούς άμαχους και από τις δυο πλευρές (π.χ. το 2008, 2014, 2018-2019, και το 2021). Υπάρχουν όμως κάποιες μεγάλες διαφορές στον τρόπο διεξαγωγής των πολεμικών ενεργειών από τις δύο πλευρές. Για παράδειγμα, η εκτόξευση χιλιάδων ρουκετών και πυραύλων από τη Ζώνη της Γάζας δεν γίνεται ενάντια σε στρατιωτικούς στόχους, αλλά τυφλά προς οποιαδήποτε περιοχή (κατά προτίμηση μεγάλη πόλη), όπου υπάρχουν άμαχοι και προφανώς χωρίς προειδοποίηση.  Οι μεγάλες διαφορές στον αριθμό των αθώων θυμάτων των δυο πλευρών από τις στρατιωτικές συγκρούσεις σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τις διαφορές στην προστασία που τους προσφέρουν οι αρχές. Τυπικά παραδείγματα είναι α) η συχνή χρήση ταρατσών κτιρίων κατοικιών στη Γάζα για την εκτόξευση ρουκετών, β) η μη απομάκρυνση των κατοίκων κτιρίων για τα οποία προηγήθηκε ενημέρωση από τον ισραηλινό στρατό ότι θα υποστούν «χειρουργικό» κτύπημα, γ) η προσέγγιση στα σύνορα μητέρων με μικρά παιδιά όταν γίνεται ανταλλαγή πυρών, ή το να  αφήνουν παιδιά να παίζουν σε παιδικές χαρές, ενώ η περιοχή βομβαρδίζεται, όπως πρόσφατα παρουσιάστηκε ασχολίαστα και από την ΕΡΤ, κτλ. Σημειώνεται ότι ο  θάνατος ενός παιδιού από πολεμική ενέργεια στη Γάζα διασφαλίζει στην συνήθως πολυμελή οικογένεια του  τα οικονομικά μέσα το προς ζεινγια πολλά χρόνια  για πολλά χρόνια.Το έγκλημα της εργαλειοποίησης του πόνου και του θάνατου (π.χ. εικόνες τραυματισμένων ή σκοτωμένων παιδιών, κηδείας θυμάτων με μανάδες που οδύρονται),  αποσκοπεί στον επηρεασμό της διεθνούς κοινής γνώμης  με επίκληση στο συναίσθημα και ανατροφοδοτεί το μίσος.

Από την άλλη πλευρά,στο Ισραήλ τα παιδιά κλείνονται σε θωρακισμένα δωμάτια μέσα στα σπίτια τους, σε  καταφύγια κοντά στα σπίτια ή τα σχολεία τους, αλλά όπου και αν βρίσκονται συνεχίζουν την εκπαίδευσή τους παρά τους βομβαρδισμούς, γιατί τα παιδιά αποτελούν το μέλλον κάθε χώρας. Ειδικά, για τα παιδιά που κατοικούν κοντά στα σύνορα με τη Λωρίδα της Γάζας τα καταφύγια αποτελούν το δεύτερο σπίτι τους την τελευταία δεκαετία. Παρά τις προσπάθειες θα είναι δύσκολο αυτά τα παιδιά όταν μεγαλώσουν, να τιθασεύσουν το θυμό τους για τους γείτονές τους στην άλλη πλευρά των συνόρων.

Γιατί τώρα πάλι;  Δεν είναι τυχαίο ότι τα γεγονότα των τελευταίων ημερών ξεκίνησαν λίγο πριν από τις εκλογές που είχε προκηρύξει η Παλαιστινιακή Αρχή για τις 22 Μαΐου(προφανώς αναβλήθηκαν) και ενώ γινόντουσαν συζητήσεις για πιθανή συμμετοχή στη νέα ισραηλινή κυβέρνηση ενός κόμματος με ψηφοφόρους πρακτικά αποκλειστικά ‘Αραβες Ισραηλινούς, για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας. Μια τέτοια εξέλιξη θα ήταν καταστροφική για όσους επιθυμούν την διαιώνιση της κατάστασης και από τις δυο πλευρές, κυρίως όμως για την Χαμάς και τις παρόμοιες οργανώσεις που με τον φανατικό λόγο και τα όπλα δυναμιτίζουν συστηματικά κάθε προσπάθεια συνεννόησης, γιατί διαφορετικά όχι μόνο θα έχαναν την πλουσιοπάροχη χρηματοδότηση,  αλλά και τον λόγο ύπαρξής τους, που σύμφωνα με τις διακηρύξεις τους, είναι ο αφανισμός του γείτονα. Σημειώνεται ότι τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και η οικονομική κατάσταση των μη Εβραίων Ισραηλινών που σήμερα αποτελούν περίπου το ¼ των κατοίκων του(παρά τη μαζική μετανάστευση σε αυτό Εβραίων από όλο τον κόσμο λόγω του αντισημιτισμού), αν και υπολείπονται του μέσου όρου της χώρας,  είναι υψηλότερα από αυτά του μέσου πολίτη σε οποιαδήποτε Αραβική χώρα, αναδεικνύοντας στην πράξη κάποια από τα οφέλη της ειρηνικής γειτονία.

Για άλλη μια φορά οι εχθροί της συνεννόησης, αξιοποίησαν μια πρακτικά ασήμαντη διαφορά για να ανάψουν το φυτίλι.Αυτή τη φορά ήταν μια δικαστική διένεξη για το ιδιοκτησιακό καθεστώς έξι σπιτιών σε μια συνοικία εκτός των τειχών στην Ιερουσαλήμ  από τα οποία διώχθηκαν το 1948 οι Εβραίοι κάτοικοί τους λόγω του διαχωρισμού της πόλης  και τα παραχωρήθηκαν σε ‘Αραβες από τις ιορδανικές αρχές. Ο συμβιβασμός που πρότεινε το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δεν έγινε δεκτός και η υπόθεση παραπέμφθηκε στο Ανώτατο Δικαστήριο. Λίγο πριν από την έκδοση της τελικής απόφασης φανατίσθηκε ο όχλος, κυρίως σε τζαμιά της παλιάς πόλης της Ιερουσαλήμ,και ξεκίνησε ένα νέος κύκλος βίας και αίματος που υπέθαλψε η Χαμάς. Οι βιαιότητες,κυρίως στην Ιερουσαλήμ όπου ζουν δίπλα ‘Αραβες και Εβραίοι, χρησιμοποιήθηκε ως αφορμή από αυτούς που κατέλαβαν την εξουσία στη Λωρίδα της Γάζας για να εκτοξεύσουν χιλιάδες ρουκέτες ενάντια σε όλα τα αστικά κέντρα του Ισραήλ, σκοτώνοντας εκτός των άλλων και κάποιους από αυτούς που υποτίθεται υπερασπίζονται, τους Ισραηλινούς ‘Αραβες. Σε αυτές τις συνθήκες, η άλλη πλευρά ήταν αναγκασμένη να προστατεύσει τους πολίτες της, ανεξάρτητα θρησκείας με τις γνωστές συνέπειες και να εξαναγκάσει τις εν λόγω οργανώσεις να «σωπάσουν» στρατιωτικά για ένα χρονικό διάστημα.

Επίλογος: Η  ρητορική του μίσους και το αίμα που ρέει ενδυναμώνουν τις φανατικές φωνές και από τις δυο πλευρές και αποδυναμώνουν κάθε προσπάθεια ειρηνικής συμβίωσης του ενός πλάι στον άλλο. Ο κίνδυνος σε αυτόν το κύκλο βίας και αίματος είναι μεγαλύτερος γιατί υποθάλπει το μίσος ανάμεσα στους πολίτες με διαφορετικά εθνοτικά / θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Αν τα νοήμονα άτομα δεν σταματήσουν άμεσα την έκφραση μίσους ανάμεσα σε γείτονες που ζούσαν ειρηνικά για χρόνια στις πόλεις με μικτούς πληθυσμούς, οι δυνάμεις του σκότους θα έχουν πετύχει μια μεγάλη νίκη, που πιθανώς να είναι και ο απώτερος στόχος των φανατικών που υπέθαλψαν τα τρέχοντα γεγονότα.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη:

Mansfield P., Pelham N.: A History of the Middle East (5^th edition), Penguin Books, UK 2019

18/10/2021   Τζων ΚΑΛΕΦ-ΕΖΡΑ, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων