Δημοτικό Ραδιόφωνο Ιωαννίνων Ο ήχος της πόλης από το 1989 
Από:Γιώργος Γκόντζος([email protected])— Δημοσιεύουμε την ομιλία του Χαράλαμπου Κωνσταντίνου ,καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στην επετειακή εκδήλωση ιστορίας, μνήμης και πολιτισμού από το Δήμο Πάργας στο Σταυροχώρι , σε συνεργασία με την Τοπική Κοινότητα Σταυροχωρίου, για την καταστροφή της περιοχής του Φαναρίου τον Αύγουστο του 1943.
Η ομιλία του Χ.Κωνσταντίνου:Μνήμες και σκοπιμότητες με ιστορικά, πολιτικά, κοινωνικά και παιδαγωγικά διδάγματα
Πρώτα οφείλω να συγχαρώ ολόθερμα τους διοργανωτές για τη διοργάνωση της ιστορικά, πολιτισμικάκαι κοινωνικά σημαντικής αυτής εκδήλωσης μνήμης στους πεσόντες της ναζιστικής θηριωδίας, αλλά και να τους ευχαριστήσω θερμά για την τιμητική πρόσκληση να είμαι σήμερα ομιλητής.
Στη συνέχεια οφείλω να δώσω τα εύσημα στην κ.Κ. Ντάση, γιατί είναι ευδιάκριτα δραστηριοποιημένη σε ζητήματα που αφορούν την ιστορία και τον πολιτισμό της περιοχής μας. Αυτό την τιμά ιδιαίτερα. Εξάλλου, αν δεν κάνω λάθος, η κ.Κ. Ντάση είναι από τους πρωτεργάτες ανάδειξης των λησμονημένων εγκληματικών ενεργειών των ναζιστών στην περιοχή μας, στην περιοχή του Φαναρίου. Αυτό και μόνο επιβάλλεται να θεωρηθεί ως μια πολύ σημαντική προσπάθεια και ένα αξιόλογο γεγονός για την ιστορική, πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα του τόπου μας.
Ωστόσο, στο σημείο αυτό οφείλω να εξάρω το τεράστιο ενδιαφέρον, αλλά και τη γενναιόδωρη από κάθε άποψη, ηθική, πολιτική και υλική, υποστήριξη που παρείχε αδιάλειπτα ο Πρόεδρος της Κοινότητας Σταυροχωρίου, ο κ. Βασίλης Κατσούκης. Θα μπορούσα να τον χαρακτηρίσω ως στυλοβάτη του εγχειρήματος και την όλη του συμβολή ως μια πράξη πραγματικά πατριωτική.
Επειδή, λοιπόν, πρόκειται για μια εκδήλωση μνήμης με αδιαμφισβήτητη ιστορική,πολιτισμική, κοινωνική και παιδαγωγικήσημασία, αξίζει τον κόπο ο αρμόδιος φορέας, προφανώςτο Δημοτικό Συμβούλιο Πάργας, να την θεσμοθετήσει, νομιμοποιήσει και καθιερώσει σε ετήσια βάση, γιατί ήμαστεπιθανώς η μοναδική περιοχή της χώρας μας που δεν τιμούσε μέχρι τώρα τους πεσόντες της ναζιστικής θηριωδίας.
Ας έρθω τώρα στο κυρίως θέμα της ομιλίας μου. Τα τελευταία χρόνια, και πολύ πιο πρόσφατα μέσα στη λαίλαπα της οικονομικής κρίσης που βιώνει η χώρα μας, γίνονται συχνές αναφορές στην ελληνική διεκδίκηση των πολεμικών αποζημιώσεων και του κατοχικού δανείου από το γερμανικό κράτος. Πρέπει να τονιστεί ότι η διεκδίκηση αυτή, με συγκεκριμένη αναφορά στα θύματα του ναζισμού και, ειδικότερα, αυτά της περιοχής του Φαναρίου, συνδέεται αναπόφευκτα με ζητήματα ηθικής και οικονομικής αποκατάστασης των θυμάτων και των οικογενειών τους.
Πάντως και για να κάνω και ’γω μια περιορισμένη τοποθέτηση επί του θέματος, είναι γνωστό ότι το ζήτημα της καταβολής οικονομικών αποζημιώσεων από τη Γερμανία στην Ελλάδα, εξαιτίας της ναζιστικής Κατοχής, βρήκε και εξακολουθεί να βρίσκει σθεναρή αντίσταση από την πλευρά του γερμανικού κράτους. Ωστόσο, κατά τη δική μου άποψη αλλά και άλλων, το ζήτημα αυτό εξελίχθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο και λόγω της αναποτελεσματικής στάσης και θα λέγαμε της ηττοπάθειας που διέκρινε μέχρι σήμερα τους σχετικούς χειρισμούς των ελληνικών κυβερνήσεων.
Σε κάθε περίπτωση, στο πλαίσιο των περιοχών με θύματα του ναζισμού, οι κάτοικοι είχαν να αντιμετωπίσουν τις πληγές που τους προξένησαν τα αποτρόπαια εγκλήματα της ναζιστικής θηριωδίας, τη ματαίωση από την αδράνεια της ελληνικής πολιτείας όσον αφορά την ηθική και οικονομική στήριξη των οικογενειών που είχαν θύματα, όπως, επίσης, και την άρνηση του γερμανικού κράτους να παραδεχτεί ότι τα συγκεκριμένα συμβάντα χαρακτηρίζονται από το διεθνές δίκαιο ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας (βλ. επίσης: Ράπτης, Κ. 2011, Παπανδρέου, Ζ. 2015).
Ωστόσο, είναι, επίσης, σημαντικό τόσο η έννοια της αποζημίωσης όσο και αυτή της ηθικής αποκατάστασης των θυμάτων να μη συνδέονται με μονοδιάστατο τρόπο με τη σημερινή δημοκρατική Γερμανία, διότι έτσι υπάρχει ο κίνδυνος της μονομερούς προσέγγισης και της δημιουργίας προκαταλήψεων, σκληρής αντιπαλότητας, έχθρας και μίσους. Εξάλλου, γνωρίζουμε ότι η ιστορία είναι κατεξοχήν παροντική επιστήμη ως προς τη θεώρηση, την πρόσληψη και τις νοητικές και γνωστικές προϋποθέσεις επεξεργασίας και ανάδειξης του παρελθόντος. Καλό είναι, λοιπόν, να γίνει αποτελεσματικότερη ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και ανάπτυξη ιστορικού προβληματισμού της εκπαιδευτικής κοινότητας γύρω από το ζήτημα του φασισμού και του ναζισμού, ώστε οι πρωταγωνιστές της εκπαιδευτικής διαδικασίας της, δηλαδή οι εκπαιδευτικοί, να διαχειριστούν ιδεολογήματα, πρακτικές και προκλήσεις για τον φασισμό στο σχολικό περιβάλλον από σαφώς ευνοϊκότερη θέση, με αρτιότερη γνώση του αντικειμένου και με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα (βλ. επίσης: ό.π.).
Επομένως, στο σημείο αυτό κρύβεται και η παιδαγωγική αξία προσέγγισης τέτοιων ιστορικών και κοινωνικών γεγονότων. Αυτό σημαίνει ότι η συζήτηση, γύρω από τον φασισμό και κάθε ακραία μορφή ιδεολογικής και πολιτικής πρακτικής, πρέπει να βασίζεται σε επαρκή και τεκμηριωμένη εγχώρια και διεθνή βιβλιογραφία, έτσι ώστε αφενός να κατανοηθεί με πληρότητα η έλξη που εκδηλώνει σημαντική μερίδα της νεολαίας της χώρας μας για τον ναζισμό και τα μορφώματά του και αφετέρου να δοθούν απαντήσεις στους μαθητές και τους νέους για αυτά που συμβαίνουν σήμερα, ή συνέβησαν χθες, καθώς και για τις σύγχρονες διαστρεβλώσεις, αποσιωπήσεις και ανιστόρητες προσεγγίσεις γύρω από το θέμα αυτό (βλ. επίσης: ό.π.).
Εξάλλου, πρέπει να επιμείνουμε στην παραδοχή ότι η έγκυρη ενημέρωση και η πληρέστερη γνώση μπορούν να προστατεύσουν αποτελεσματικότερα τους νέους από την αυθαίρετη και δόλια προπαγάνδα, καθώς και από την άκριτη υιοθέτηση αντιλήψεων και συμπεριφορών που αφορούν ακραίες μορφές ιδεολογίας και πολιτικής πρακτικής, όπως είναι ο φασισμός, ο ναζισμός και ο ολοκληρωτισμός. Κατά συνέπεια, μόνο με την έννοια αυτή θα προστατευτούν και θα κατανοηθούν οι αξίες της δημοκρατίας, της δικαιοκρατίας και της δημοκρατικής συμπεριφοράς σε ένα κοινωνικό σύστημα.
Αγαπητοί συντοπίτες, ζώντας σε μια εποχή έκρηξης της πληροφόρησης, όπως, άλλωστε, και της παραπληροφόρησης λόγω και των δυνατοτήτων που προσφέρει το διαδίκτυο, είναι αναμενόμενο οι εκπαιδευτικοί να έρχονται αντιμέτωποι με κάθε λογής στερεότυπα και απορίες για το παρελθόν σε σχέση με το παρόν. Εδώ, λοιπόν, τίθεται το ερώτημα: Είναι κακό, δηλαδή κατακριτέα, η αγάπη για το έθνος και την πατρίδα μας που διαρκώς και διαχρονικά απειλούνται; Ή μήπως πρέπει και αυτό να το εντάξουμε στις ιδεολογικές αγκυλώσεις που χαρακτηρίζουν ορισμένους πολιτικούς σχηματισμούς και αρκετούς από τους συμπολίτες μας, και, άρα, είναι ακραία μορφή πολιτικής και κοινωνικής συμπεριφοράς;
Στο σημείο αυτό θα τονίσω τα εξής: Αυτές οι άκριτα ισοπεδωτικές πολιτικές, πολιτισμικές και κοινωνικές αντιλήψεις έχουν οδηγήσει σε διχαστικές συμπεριφορές και είναι η αιτία, πολλές φορές, να δημιουργούνται πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις και συγκρούσεις που ταλανίζουν τη χώρα μας διαχρονικά και μέχρι σήμερα. Εξάλλου, αυτό το ζούμε σχεδόν καθημερινά με τα ελληνικά κόμματα είτε εντός είτε εκτός βουλής. Οι πολιτικοί μας, όχι όλοι βέβαια, συμπεριφέρονται, αρκετές φορές, λες και δεν ανήκουν σε αυτή τη χώρα, λες και δεν ψηφίστηκαν να υπηρετούν αυτή τη χώρα, λες και η χώρα μας ανήκει σε άλλους.
Και αναρωτιέμαι αν το μίσος, η έχθρα, ο θάνατος, ο φανατισμός και ο εγωισμός θόλωσαν το μυαλό όλων ή αν κάποιοι από αυτούς υπηρετούσαν και υπηρετούν συγκεκριμένες σκοπιμότητες και είχαν και έχουν διαφορετική γνώμη γι’ αυτά που θα ακολουθούσαν και ακολούθησαν; Γιατί, δυστυχώς γι’ αυτούς, τα γεγονότα άλλα δείχνουν στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, τα πράγματα που δεν κρύβονται αποκαλύπτουν χωρίς έλεος την αλήθεια. Άλλωστε, η πλειονότητα των πολιτών έχει και κρίση και αντιληπτική ικανότητα, για να κρίνει ορθολογικά και αντικειμενικά τις ενέργειες και τις πράξεις αυτών των πολιτικών, τις οποίες, πολλές φορές, προσπαθούν με ιδεολογήματαή ψευτοδιλήμματα να καμουφλάρουν (επικαλύψουν).
Όμως, στο σημείο αυτό θα υπογραμμίσω, ακόμη, τα ακόλουθα: σκοπός της σημερινής εκδήλωσης δεν είναι να ανακυκλώσουμε πάθη, ούτε να ξύσουμε παλιές πληγές, αλλά είμαστε εδώ για να τιμήσουμε τη μνήμη αθώων συμπολιτών μας που είτε κατέστρεψαν την περιουσία τους είτε έχασαν την ίδια τη ζωή τους, επειδή κάποιοι αποφάσισαν ότι έπρεπε να υπηρετηθούν τα εγκληματικά τους σχέδια (Γκότοβος, A. 2016). Πράγματι, έχασαν τη ζωή τους άνθρωποι με παραδόσεις, με ήθη και έθιμα, με αρχές και αξίες, με καθαρό πρόσωπο, με γνησιότητα και λεβεντιά. Και ήταν εκεί παρόντες ο ένας για τον άλλον και στα εύκολα και τα δύσκολα και στις χαρές και τις λύπες.
Είμαστε, λοιπόν, εδώ, γιατί ορθώνεται μέσα μας η φωνή του χρέους, η ευθύνη που μας βαραίνει για αυτούς που πέρασαν και για αυτούς που θα ’ρθουν, γιατί όπως γράφει και ο ποιητής μας Κωστής Παλαμάς «…. κριτές θα μας δικάσουν, οι αγέννητοι, οι νεκροί…».
Θα ήταν, λοιπόν, μεγάλη προσβολή στους ανθρώπους μας, που έχασαν τη ζωή τους άδικα και εξαιτίας των ναζιστικών εγκληματικών ενεργειών, των αντιποίνων και των εκδικήσεων, να τους ξεχάσουμε με αυτόν τον άδικο τρόπο. Γιατί όποιος ξεχνά τα θύματα που έφυγαν με τόσο άδικο τρόπο από τη ζωή, δεν ξεχνά μόνο τα πρόσωπα, αλλά ξεχνά και τα αίτια που οδήγησαν στην απώλειά τους, αλλά ξεχνά και την ίδια την ιστορία του τόπου του (βλ. επίσης: Γκότοβος A. 2016).
Αλλά εκτός από τους νεκρούς, υπάρχουν και οι ζωντανοί, οι συγγενείς, οι συντοπίτες και οι ενδιαφερόμενοι όλου του κόσμου που δικαιούνται να μάθουν, ποιοι και γιατί αποφάσισαν να αφαιρέσουν τη ζωή των αγαπημένων τους. Την απάντηση στο ερώτημα την χρωστάνε οι ειδικοί που οφείλουν να ερευνούν και να δίνουν τεκμηριωμένες απαντήσεις στα συγκεκριμένα ερωτήματα (ό.π.).
Πάντως και σε κάθε περίπτωση, η πραγματικότητα για την καταστροφή των χωριών του Φαναρίου το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1943 και μέχρι το τέλος της Κατοχής είναι ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχασαν τη ζωή τους βίαια, υπάρχουν πεσόντες, υπάρχουν νεκροί. Υπάρχουν δράστες και θύτες που έπρεπε να λογοδοτήσουν απέναντι στα θύματα και απέναντι στην ανθρωπότητα (ό.π.). Μου είναι αδύνατο να ξεχάσω αυτά που διηγείται επανειλημμένως ο πεθερός μου, ο οποίος ζει ακόμη και είναι και σήμερα εδώ παρών, και δεν ξεχνά ποτέ ότι σε ηλικία 15 ετών πήγε ο ίδιος να αναγνωρίσει το άψυχο σώμα του παππού του στην περιοχή του Καναλακίου, τον οποίο είχαν εκτελέσει οι Γερμανοί, δίκην αντιποίνων για την απώλεια ενός αξιωματικού τους, μαζί με άλλους κατοίκους από το Μεσοπόταμο της περιοχής Φαναρίου.
Υπάρχει, όμως, και κάτι ακόμη που επιβάλλεται να ειπωθεί: οι εκτελέσεις αμάχων και συντοπιτών δεν έγιναν κατά σύμπτωση και τυχαία. Έγιναν, επειδή κάποιοι είχαν αποφασίσει ότι τα χωριά του Φαναρίου έπρεπε να καταστραφούν και οι κάτοικοί τους να εκτοπιστούν από την περιοχή. Η επιδρομή γερμανικών και ιταλικών μονάδων στο Φανάρι με τη συμμετοχή των Μουσουλμάνων Τσάμηδων δεν είχε μόνο αποκλειστικό σκοπό την αρπαγή και τη λεηλασία. Οι ιστορικοί μπορούν να το επιβεβαιώσουν ότι η συγκεκριμένη επέλαση υπηρετούσε ευρύτερους στόχους, προκειμένου να προσαρτηθεί η περιοχή του Φαναρίου στη λεγόμενη Μεγάλη Αλβανία (ό.π.).
Είναι, λοιπόν, τουλάχιστον ηθικό χρέος όλων μας, να μην ξεχνάμε όσα συνέβησαν και κυρίως τους λόγους για τους οποίους αυτά συνέβησαν, γιατί έτσι μπορούμε να κρίνουμε καλύτερα και τη στάση της ελληνικής πολιτείας, αλλά και τη στάση των γειτόνων μας, αλλά και της διεθνούς κοινότητας. Γιατί όλοι μας βιώνουμε και αντιλαμβανόμαστε τις ιστορικές διαστρεβλώσεις και παραχαράξεις που επιχειρούν με προκλητικό τρόπο εδώ και χρόνια, και σήμερα ακόμη, πολιτικοί σχηματισμοί και κυβερνητικές εξουσίες στις γειτονικές μας χώρες. Έτσι, όμως, δεν μπορεί να οικοδομηθεί καμία σχέση εμπιστοσύνης και συνεργασίας, όταν διαρκώς προκαλείς και δείχνεις ότι επιβουλεύεσαι τον γείτονά σου. Και, μάλιστα, όταν οι Έλληνες έχουν τείνει εμπράκτως χείρα φιλίας και φιλοξενίας σε γείτονές τους, σε κρίσιμες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές περιόδους γι’ αυτούς.
Αγαπητοί συμπολίτες, πηγαίνοντας προς το τέλος της ομιλίας μου, θέλω να υπογραμμίσω ότι, δυστυχώς, η πολιτεία μας δεν ανταπέδωσε τα οφειλόμενα απέναντι σε αυτούς που έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα. Σήμερα, λοιπόν, που είμαστε σε μια κρίσιμη και δύσκολη οικονομική και κοινωνική εποχή, έχουμε το μεγάλο χρέος να δικαιώσουμε τους νεκρούς. Έχουμε χρέος μονοιασμένοι και τιμώντας τους ανθρώπους του μόχθου να συμβάλλουμε ώστε να αλλάξει ρότα η χώρα μας. Το οφείλουμε στους αγωνιστές, το οφείλουμε στους πεσόντες και το οφείλουμε σε αυτούς που αγαπούν την πατρίδα και μόχθησαν γι’ αυτήν.
Ως κατακλείδα, θα υπογράμμιζα, ακόμη, ότι έχει αποδειχθεί διαχρονικά, και το γνωρίζουμε όλοι μας αυτό, ότι ο λαός μας πετυχαίνει θαύματα όταν λειτουργούμε με ομόνοια και ομοψυχία. Αδικούμε τους εαυτούς μας, την ιστορία και τον πολιτισμό μας, όταν κυριαρχούν και μας καθοδηγούν η πόλωση, η διχόνοια, το μίσος και η έχθρα, και, μάλιστα, η έχθρα μεταξύ μας. Και να μην ξεχνάμε, αγαπητοί συμπολίτες και συντοπίτες, ότι σε καιρούς δυσπραγίας, κρίσης και κατάπτωσης αξιών τα άκρα διογκώνονται, ο μεσαίος χώρος, δηλαδή η σπονδυλική στήλη του κοινωνικού συστήματος, ερημώνεται και ο ανορθολογισμός γίνεται το καταφύγιο της απελπισίας και της ουτοπίας των ανθρώπων,με αποτέλεσμα να επωφελούνται και να επιπλέουν άνθρωποι και σχήματα της ήσσονος προσπάθειας, του λαϊκισμού,της αλαζονείας και της αμετροέπειας.
Ολοκληρώνοντας την ομιλία μου, θέλω ως παιδαγωγός να υπογραμμίσω τα ακόλουθα:
Το Υπουργείο Παιδείας επιβάλλεται να συμβάλλει στην κατεύθυνση ώστε το σχολείο να ενδιαφερθεί περισσότερο για την παροχή ουσιαστικής παιδείας και, τελικά, τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας στους μαθητές του. Να συμβάλλει ώστε ο μαθητής να εξοικειωθεί με την ιστορία, το περιβάλλον και τον πολιτισμό του τόπου του και,γενικότερα, της χώρας του, μέσα από μια μάθηση, όμως, που καλλιεργεί στον μαθητή την κριτική και επεξεργασμένη σκέψη. Μέσα από μια διαπαιδαγώγηση που θα τον βοηθήσει να σέβεται το περιβάλλον του, τον πολιτισμό, τους συνανθρώπους του, τους θεσμούς, τους νόμους και τις αξίες της τόπου του. Έτσι θα διαμορφώσει σωστή ιστορική,πολιτισμική, εθνική και κοινωνική συνείδηση. ΄Ετσι θα αγαπήσει σωστά την πατρίδα του και, κατ’ ακολουθία, τους θεσμούς και τα σημαντικά σύμβολά της.
Το σχολείοοφείλει ακόμη να βοηθήσει τον μαθητή να γίνει ένας ώριμος και κριτικά σκεπτόμενος πολίτης, για να μπορεί να συμμετέχει στα κοινά του τόπου του, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη και την πρόοδό του. Με την έννοια αυτή, το σχολείο θα συμβάλλει ώστε ο μαθητής, ως πολίτης πια, να κρίνει, να επεξεργάζεται και να αξιολογεί σωστά αυτά που συμβαίνουν στον τόπο του και να βρίσκεται μακριά από διχασμούς, φανατισμούς και ακραίες συμπεριφορές. Με άλλα λόγια, το σχολείο οφείλει να εξοπλίσει τον μαθητή με γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες, για να μπορεί να αντιληφθεί και να διακρίνει ποιοι πραγματικά υπηρετούν το γενικό καλό και τα συμφέροντα της πατρίδας του και ποιοι δεν τον τιμούν και δεν τον σέβονται με την πολιτική και κοινωνική τους συμπεριφορά.
Αγαπητοί συμπολίτες, οι ακραίες και διχαστικές συμπεριφορές δεν ωφέλησαν ποτέ τη χώρα μας. Αντίθετα, μάλιστα, την ταλαιπώρησαν και εξακολουθούν να την ταλαιπωρούν, προκαλώντας της μόνο βλάβες και ανεπανόρθωτες ζημιές. Η χώρα μας χρειάζεται από τους πολιτικούς συναινετικές, γνήσιες και καλοπροαίρετες πολιτικές και κοινωνικές συμπεριφορές, για να μπορέσει να ορθοποδήσει, μέσα, όμως, από διαδικασίες αξιοκρατίας, ισότητας, δικαιοσύνης και εφαρμογής των νόμων. Ας το αντιληφθούν, λοιπόν, καλά αυτό οι πολιτικοί μας και, επιτέλους, ας κάνουν κάτι χειροπιαστό σε αυτόν τον τομέα. Ας θέσουν, επιτέλους, ως προτεραιότητα και,πάνω από όλα, το γενικό συμφέρον της χώραςκαι όχι το κομματικό συμφέρον και την κατάληψη και διατήρηση της εξουσίας, γιατί η υπομονή και οι αντοχές τωνΕλλήνων έχουν φτάσει στα όριά τους, για να μην πω ότι τα έχουν ξεπεράσει κιόλας.
Σας ευχαριστώ πολύ!
Βιβλιογραφία
Γκότοβος, Α. (2016), Ομιλία στην εκδήλωση μνήμης στο Σταυροχώρι-Πρέβεζας, 3.9.2016 (www.panepirotiki.eu/fileadmin/Istoria/Gotovos-Stauroxori-3-9-2016-.pdf).
Παπανδρέου, Ζ. (2015), Η σφαγή, η μνήμη, η διεκδίκηση (https://enthemata.wordpress.com/2015/05/24/distomo).
Ράπτης, Κ.(2011), Όψεις και εννοιολογήσεις του φασισμού στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου
(www.arch.uoa.gr/fileadmin/arch.uoa.gr/uploads/…/fasismos…/raptiskonstantinos.pdf).
